Historię swoją piszcie sami, bo inaczej napiszą ją za was inni – słowa marszałka Piłsudskiego wydają się dziś tak trafne, jak nigdy wcześniej. O tym, jak historia nadaje sens naszej przeszłości, jak realnie wpływa na teraźniejszość oraz jak kreśli kształty naszej przyszłości, a także co mają z nią wspólnego władza oraz mass media, opowiada w kolejnym odcinku podcastu Civitas on Air dr Barbara Markowska z Instytutu Socjologii im. Edmunda Wnuk-Lipińskiego Collegium Civitas. Rozmowę prowadzi dr Roland Zarzycki.

Historia a przeszłość

W rozważaniach o tym, co przed laty się wydarzyło, istniało i kształtowało nasze dzisiejsze losy, często pojawia się zagadkowe stwierdzenie – mamy jedną historię, lecz wiele przeszłości. Co to właściwie oznacza? W języku, którym posługujemy się na co dzień lub przy bardziej uroczystych okazjach, przeszłość oraz historia bywają używane zamiennie, jednak na poziomie dyskursu akademickiego różnica między tymi pojęciami jest wyraźnie zaznaczona. Historia to opowieść o przeszłości, nadająca jej sens, ale to także przede wszystkim nauka, posiadająca własną metodologię badań oraz posługująca się specyficznym językiem i pisana – najczęściej – z perspektywy państwa narodowego. Przeszłości jest wiele, gdyż jej obraz może być postrzegany z perspektywy różnych grup społecznych. Uniwersalność i wagę historii doskonale ukazuje to, w jak wielu innych naukach możemy ją zastosować – mówimy przecież między innymi o historii geografii, historii literatury, historii matematyki czy historii medycyny.

Polityka historyczna w Polsce i na Ukrainie

Znaczenie historii i to, w jaki sposób można z jej pomocą kształtować rzeczywistość, sprawiły, że stała się ona atrakcyjna dla grup sprawujących władzę w państwie. Dr Barbara Markowska wzięła udział w projekcie naukowym Kultury historyczne w procesie przemian: uzgadnianie pamięci, historii i tożsamości we współczesnej Europie Środkowej i Wschodniej pod kierownictwem prof. Tomasza Stryjka, w którym zbadano kultury historyczne (kultury pamięci) Polski i Ukrainy. Polityka historyczna w Polsce budzi w ostatnich latach znaczne kontrowersje – regularnie pojawiają się głosy, że ma ona charakter populistyczny, a historia sprowadzona została do roli narzędzia w rękach marketingu politycznego. A jak wygląda uprawianie polityki historycznej na Ukrainie? Czy zajmuje ona tak ważne miejsce w działaniach władz państwowych jak w Polsce? O tym dowiecie się z podcastu Civitas on Air!

Rola mass mediów w kształtowaniu polityki historycznej

Nie bez przyczyny media, a zwłaszcza mass media, określa się jako „czwartą władzę” – ich zdolność do kreowania zbiorowych wyobrażeń na temat postaci, faktów, wydarzeń historycznych w społeczeństwie sprawia, że odgrywają one ogromną rolę w kształtowaniu polityki historycznej w Polsce. Treści o charakterze historycznym nie są domeną tylko prawicowych środków przekazu; również mass media związane z innymi orientacjami politycznymi chętnie sięgają po tę tematykę. Chwytliwe hasła i figury tworzone przez polityków (na przykład prawdziwy Polak, pedagogika wstydu) rozprzestrzeniają się i utrwalają w świadomości ludzi za pomocą mediów, polaryzując przy tym społeczeństwo i tworząc w nim kolejne podziały. O tym, jak ważną rolę odgrywają mass media w kształtowaniu naszego obrazu przeszłości, opowiada książka „Dyskurs historyczny w mediach masowych. Reprezentacje przeszłości w polskiej i ukraińskiej sferze medialnej” pod redakcją dr Barbary Markowskiej (Warszawa 2021).

Memory studies – o czym pamiętamy, o czym chcemy zapomnieć

Badania nad pamięcią (ang. memory studies) to interdyscyplinarne studia zajmujące się kulturową i społeczną rolą pamięci. Dr Markowska wskazuje w podcaście, że istotna w świadomości społecznej jest zarówno warstwa pamięci, jak i warstwa niepamięci. To, o czym nie chcemy pamiętać, często wiele mówi o nas jako osobach, ale też o nas jako całych społecznościach. Czy Polacy i Ukraińcy mają swoją warstwę niepamięci? Jakich wydarzeń ona dotyczy? Czy Polacy są w stanie myśleć o sobie inaczej niż jako ofiarach II wojny światowej? I wreszcie – czy bycie ofiarą wyklucza bycie sprawcą przemocy?

Z odpowiedziami na te niełatwe pytania zmierzy się dr Barbara Markowska w kolejnym odcinku podcastu Civitas on Air. Zapraszamy do wysłuchania! Warto.

Dr Barbara Markowska to filozofka i socjolożka związana z Collegium Civitas. Jej zainteresowania badawcze dotyczą perspektywy krytycznej w socjologii kultury i teorii społecznej, socjologii pamięci, oraz filozofii polityki. Aktualnie prowadzi badania nad obrazami II wojny światowej w muzeach narracyjnych w Europie Środkowej i Wschodniej.